1.  Байгаль орчин, нийгэм, эдийн засагт үзүүлэх нөлөөллийг үнэн зөв тодорхойлох
Уул уурхайн үйл ажиллагаа байгаль орчин, орон нутгийн нийгэмд шууд нөлөөлдөг. Иймд ус, эрчим хүчний хэрэглээ, хог хаягдал, дэд бүтэц, биологийн олон янз байдалд үзүүлэх нөлөөг урьдаас тогтоон, тогтвортой удирдах шаардлагатай. БОНЗ-ын тайлан бичсэнээр эдгээрийг тогтоон, олон нийт, хөрөнгө оруулагчдад ил тод мэдээлэл өгөх боломжийг компанид  олгодог.

2.  Эрсдэлийг урьдчилан тооцоолж, хариу арга хэмжээ авах боломж бүрдүүлэх
Уул уурхайн салбар гадаад зах зээл, хууль эрх зүй, улс төрийн тогтворгүй байдал, ложистикийн хүндрэл, цаг уурын өөрчлөлт, байгалийн гэнэтийн үзэгдэлд өртөмтгий. БОНЗ-ын тайлан эдгээр эрсдэлийг системтэйгээр тодорхойлж, удирдахад чухал ач холбогдолтой.

3.  Хөрөнгө оруулалт, санхүүжилт татах гол шалгуур болдог
Олон улсад санхүүгийн байгууллагууд, хөрөнгө оруулалтын сангууд БОНЗ-ын үзүүлэлтүүдийг заавал үнэлж, тогтвортой байдлаа тайлагнаж, баталгаажуулдаг компаниудыг санхүүжүүлэх хандлагатай болов. БОНЗ-ын тайлан компанийн санхүүжилт авах чадварыг нэмэгдүүлж, хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг бэхжүүлдэг.

4.  Засаглалын ил тод байдлыг сайжруулж, оролцогч талуудад нээлттэй мэдээлэл хүргэх
Орон нутгийн иргэдийн амьжиргаа, соёлын өв, хүний эрхийн асуудлууд уул уурхайтай салшгүй холбогддог. БОНЗ-ын тайлан гаргаж, мэдээлэх нь орон нутгийн оролцоо, нийтийн ашиг сонирхлыг хангах хэрэгсэл юм.

5.  Олон улсын зах зээлд бүтээгдэхүүн гаргахад шаардлагатай
Манай улсад БОНЗ-ын нарийн зохицуулалт бүрэн хөгжөөгүй ч бүтээгдэхүүнээ экспортлоход БОНЗ-ын тайлан заавал шаардлагатай. Ялангуяа Европын зах зээлд энэ төрлийн зохицуулалтууд хэрэгжиж эхэллээ.

Бусад улсын туршлагын талаар Монголын тогтвортой хөгжил, нийгмийн хариуцлагын зөвлөлийн удирдах зөвлөлийн гишүүн, Канадын Бритиш Колумбын Их сургуулийн Байгалийн баялаг, байгаль орчин, тогтвортой хөгжлийн институтын докторант Б.Булгантай ярилцав. Тэрээр Канадад сурч байгаа юм.  

-1997 онд байгууллагуудын нийгэм, байгаль орчин, засаглалын гүйцэтгэлийг ил тод тайлагнах анхны олон улсын стандартыг боловсруулсан нь тогтвортой хөгжлийн тайлангийн суурь юм.

2000-аад оноос дэлхийн томоохон уул уурхайн компаниуд тогтвортой хөгжлийн тайланг стратегийн түвшинд авч үзэж, жил бүр олон улсын стандартын дагуу гаргаж байна. Анх сайн дурын үндсэн дээр байсан бол өнөөдөр хөрөнгө оруулагчид, санхүүгийн байгууллагуудын зайлшгүй шаарддаг, чухал баримт бичиг болов.

Миний туршлагаас харахад оролцогч талууд хамтрах нь тогтвортой хөгжлийн тайланд их чухал. Тайлан гаргахдаа орон нутагт бодитоор тулгарсан асуудал, уул уурхай иргэдийн амьдралд хэрхэн нөлөөлж, ямар эрсдэлүүд байгааг хамтдаа тогтоох шаардлагатай. 

Иргэдээс санал авч, тэднийг тайлан гаргах явцад оролцуулбал тайлан илүү нутагшсан, итгэл төрүүлэхүйц болдог. Эс бөгөөс гоё зураг, үгтэй, гялгар хуудастай ч хэрэгцээ багатай, бодит бус байдаг. 

Тогтвортой хөгжлийн тайлагналын нэг зорилго нь хөрөнгө оруулагчид, иргэдийн итгэлцлийг сэргээж, бэхжүүлэх. Энэ утгаараа төрийн өмчит компаниудад ТХТ гаргах зайлшгүй шаардлагатай. Хувийн хэвшлээс ч илүү өндөр ач холбогдолтой. Төрийн өмчит компаниуд ард түмний өмчийг удирдаж, улсын төсвийн орлого, зарлагад шууд нөлөөлдөг тул ил тод, хариуцлагатай тайлагнах үүрэгтэй юм. 

Уул уурхай тоосжилт үүсгэх гэх мэтээр байгаль орчныг доройтуулан, авлигын эрсдэл авчирдаг, нутгийн иргэд малчдын ашиг сонирхлоос зөрөх гэх мэт олон шалтгаанаар асуудалтай тулгарч, ажлаа зогсооход ч хүрдэг. Мөн төрийн өмчит компаниуд мэргэжлийн чадамж дутмаг, үр дүнд суурилсан удирдлагын зарчим хэрэгждэггүй, төсвийн зарцуулалт ил тод бус зэрэг шүүмжлэлд өртсөөр байна.

Уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж буй төрийн өмчид компаниуд тоо баримт нь баталгаатай, иргэдэд хүртээмжтэй хэлбэрээр, цаг хугацааны хувьд ач холбогдлоо алдаагүй ТХТ гаргавал тэднийг улам хариуцлагажуулна.

Нэг жишээ дурдахад, “BC Hydro” нь Британийн Колумб мужийн Засгийн газрын өмчит эрчим хүчний компани. Мужийн хүн амын ~95 хувьд цахилгаан эрчим хүч нийлүүлдэг. BC Hydro тогтвортой хөгжлийн тайлангаа жил бүр гаргаж байна.

Канад, Их Британи гэх мэт өндөр хөгжилтэй орнуудад судлаачид тогтвортой хөгжлийн тайлангийн агуулгад дүн шинжилгээ хийж эхэлжээ. Харин бид эхлэл шатандаа буюу хувийн хэвшлийн, уул уурхайн цөөн компани л энэ тайланг гаргаж  байна. Харин манай төрийн өмчид уул уурхайн компаниуд тогтвортой хөгжилд алгуур хандаж, олон улсын жишгээс бас л хоцров. Уг нь тогтвортой хөгжил гэдэг үгс хоосон амлалт, гоё уриа, гаднынхантай уулзахдаа л хэлдэг үгс байх ёсгүй.

Хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй компаниуд нээлттэй ХК тул бүх мэдээллээ ил тод байршуулах бичигдээгүй хууль хөрөнгийн зах зээлд үйлчилдэг. Энэ жишгээр Монголын хөрөнгийн биржийн I ангилалд бүртгэлтэй үнэт цаас гаргагч байгаль орчин, нийгэм, засаглалын чиглэлээр тайлант хугацаанд хэрэгжүүлсэн ажлаа заавал мэдээлнэ. 

Энэ дүрмийн хэрэгжилт ямар байгааг “Хөрөнгийн бирж”-ийн Бүртгэлийн албаны ахлах мэргэжилтэн Д.Нямдоржоос тодруулав.